بررسی تحلیلی و گونه شناسی شورش های دوره شاه طهماسب اول (930 تا 984 هجری قمری )

چکیده شاه¬تهماسب¬اول تا پیش از صلح آماسیه با عثمانی962ه‍.ق. دائماً درگیر دفع حملات اوزبکان از شرق و دولت عثمانی از غرب به ایران بود، این در حالی بود که در داخل نیز قبایل قزلباش برای به¬دست گرفتن قدرت در کشمکش و در پی برتری¬جویی بودند، و دو تن از برادران شاه¬تهماسب (القاس¬میرزا و سام¬میرزا) علیه وی دست به شورش زدند. برخی از حکمرانان داخلی و روسای خاندان¬های محلی، برای به-دست آوردن قدرت بیشتر و استقلال در قلمرو حکومتی خود، در این شرایط بحرانی و نابسامان سیاسی علیه شاه و دولت صفوی به عصیان پرداختند. این گونه شورش¬ها و جنبش¬ها، مشکلات عدیده¬ای هم به لحاظ سیاسی و نظامی و هم به لحاظ اقتصادی برای دولت صفوی در آن برهه از زمان ایجاد کردند. شاه-تهماسب تا صلح آماسیه بیش¬تر در جنگ و گریز با مخالفان به سر می برد و موفق به سرکوب آن¬ها شد، اما پس از صلح آماسیه فارغ از امور کشورداری و توجه به حال و رفاه عامه¬ی کشورش به دوران زهد و پرواپیشگی پس از توبه پرداخت، این رفتار شاه¬تهماسب باعث نابسامانی اوضاع اقتصادی، امنیتی و رفاهی مردم شد، و موجب سوءاستفاده¬ی مأموران حکومتی و ظلم و ستم به توده¬ی مردم شد. به همین دلیل مردم شهرهای گیلان و تبریز علیه شاه دست به قیام زدند. هر چند این قیام¬¬ها در نهایت سرکوب شد ولی نتیجه¬ای برای مردم در پی داشت و آن هم بخشودگی مالیات¬ها به دستور شاه¬تهماسب بود. در این پژوهش، این شورش¬ها از لحاظ گونه¬شناسی جنبش¬ها دسته¬بندی شده و علل و زمینه¬های هر شورش، واکنش شاه و دولت صفوی در برابر این شورش¬ها و سرانجامِ آن¬ها بررسی و تحلیل شده است. کلید واژه¬ها: صفویه، شاه¬تهماسب، عثمانی، اوزبکان، شورش¬های عصر تهماسب، صلح آماسیه، قزلباشان.